حسن بن سهل
حسن بن سهل، برادر ذوالریاستین فضل بن سهل وزیر و کارپرداز اصلی حکومت مأمون عباسی بود. از زندگی حسن بن سهل پیش از ورود به دربار عباسیان، اطلاعات اندکی وجود دارد. اما در برخی منابع آمده است که حسن و برادرش فضل، از منجمان مجوسی بودند که از طریق طالع‌بینی گذران زندگی می‌کردند. آنان هنگامی به دربار راه یافتند که پدرشان، سهل، مورد توجه یحیی بن خالد برمکی، وزیر معروف هارون الرشید، قرار گرفت و در پی آن، حسن و فضل نیز به خدمت پسران وی درآمدند.
ظاهراً از دوره عباسیان بود که خاندان سهل تغییر کیش را ضروری دیدند. در اغلب منابع به اسلام آوردن سهل و پسرانش در زمان هارون اشاره شده است.
حسن نیز مانند فضل، بعد از سقوط برمکیان، به مأمون پیوست و در مقام یکی از مشاوران خلیفه، او را در سفر به خراسان همراهی کرد. گفته شده است که مأمون برای چاره‌اندیشی در برابر تهدیدات امین، با حسن بن سهل مشورت نمود و او خلیفه را تشویق به مقاومت کرد. از این‌رو حسن نیز، مانند فضل، در پیروزی مأمون بر برادرش امین در سال ۱۹۸ قمری و تحکیم پایه‌های خلافت مأمون مؤثر بوده است.
اولین منصب رسمی حسن در دربار مأمون، ریاست دیوان خراج در سال ۱۹۶ قمری بود. وی دو سال در این سمت باقی ماند تا این که مامون، بعد از مرگ امین در ۱۹۸، او را به امارت مناطق وسیعی شامل عراق، جبال، حجاز، یمن، فارس و اهواز منصوب کرد.
پس از ترور فضل بن سهل در حمام سرخس در هنگام بازگشت مأمون از خراسان به عراق، نه تنها از قدرت برادرش حسن کاسته نشد، بلکه بر قدرت و نفوذ او در دربار مأمون افزوده گردید. به ویژه هنگامی که مأمون با دخترش پوران در سال ۲۱۰ قمری ازدواج کرد.
از زندگى حسن بن سهل پس از مرگ مأمون در سال ۲۱۸ قمری نیز آگاهى اندکى در دست است. گفته شده است که وى همچنان جایگاهى برجسته داشت و ملقب به امیر بود. در زمان معتصم، هنگام انتقال پایتخت به سامرا، مکانى به اسکان حسن اختصاص یافت. با این حال، به سبب نفوذ ترکان، وى اقتدار روزگار مأمون را نداشت.
حسن بن سهل سرانجام در روزگار متوکل عباسی دهمین خلیفه عباسیان در سامرا، به خاطر نوشیدن بیش از حد دارو در بامداد روز پنج‌شنبه، بیست و پنجم ذی القعده سال ۲۳۵ یا ۲۳۶ قمری درگذشت. محل وفات وی را برخی ناحیه سرخس و برخی عراق دانسته‌اند. گفته شده به هنگام دفن وی، طلبکارانش اجتماع نموده و مانع دفن او و درخواست طلبکاری خویش پیش از دفنش گردیدند و یک وضعیت ناخوشایندی به وجود آمد. ولی با پادرمیانی یحیی بن خاقان برادر فتح بن خاقان، کارپرداز اصلی متوکل و ابراهیم بن عتاب و مردی به نام برغوث، این مشکل حل شد و بدن حسن بن سهل دفن گردید.
حسن بن سهل، علاوه بر فرماندهی نظامی و مدیریت سیاسی و زمامداری، از علم و دانش نیز برخوردار بود. گفته شده است که وی کتاب "جاویدان خرد" را که حکمای قدیم ایران برای هوشنگ شاه فرزند کیومرث، دومین پادشاه پیشدادی ایران نوشته بودند، برای مأمون عباسی به عربی ترجمه و تلخیص کرد و ابوعلی بن مسکویه رازی، آن را در مقدمه کتابش "آداب عرب و فارس" آورده است.
پانویس
منابع
- موسسه تبیان، نرم‌افزار دایرة‌المعارف چهارده معصوم علیهم‌السلام.
- دانشنامه جهان اسلام، مدخل حسن بن سهل از "مریم یداللّه‌پور".
- سایت پژوهه، بازیابی ۱۳۹۵/۰۲/۱۱.